|
Ελεύθερη βούληση
Η ελεύθερη βούληση είναι μια αρχή της παραδοσιακής φιλοσοφίας που αναφέρεται στην πεποίθηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν καθορίζεται απόλυτα από εξωγενείς αιτίες, αλλά είναι το αποτέλεσμα επιλογών που γίνονται από μια πράξη θέλησης. Αυτές οι επιλογές δεν καθορίζονται από εξωγενείς αιτίες, αλλά από τα κίνητρα και τις προθέσεις, τα οποία με τη σειρά τους ούτε αυτά καθορίζονται απόλυτα από εξωγενή αίτια.
Παραδοσιακά, εκείνοι που αρνούνται την ύπαρξη ελεύθερης βούλησης θεωρούν ότι η μοίρα, οι υπερφυσικές δυνάμεις ή οι φυσικές αιτίες καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι υποστηρικτές της ελεύθερης βούλησης, ή libertarians όπως αποκαλούνται κάποιες φορές, πιστεύουν ότι ενώ οτιδήποτε άλλο στο σύμπαν μπορεί να είναι η αναπόφευκτη συνέπεια εξωγενών δυνάμεων, η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι μοναδική και καθορίζεται από τον άνθρωπο, όχι από το Θεό ή τα άστρα ή τους νόμους της φύσης.
Η παραδοσιακή ιδέα της ελεύθερης βούλησης εισέρχεται στον κύριο κορμό της δυτικής φιλοσοφίας μέσω μεταφυσικών ερωτημάτων σχετικά με την ανθρώπινη ευθύνη για την ηθική συμπεριφορά. Πολλές σύγχρονες διαμάχες γύρω από την ελεύθερη βούληση συχνά αναφέρονται στην ευθύνη για την ηθική και την εγκληματική συμπεριφορά. Στη χριστιανική παράδοση, η οποία έχει οριοθετήσει τα θέματα γύρω από την ανθρώπινη βούληση, η πίστη στην ελεύθερη βούληση κρέμεται από μια μεταφυσική πίστη σε μια μη-φυσική πραγματικότητα. Η θέληση αντιμετωπίζεται ως ένα τμήμα της ψυχής ή του νου, η οποία γίνεται κατανοητή σαν το να στέκεσαι έξω από το φυσικό κόσμο και τους νόμους του. Έτσι, για πολλούς, η πίστη στον υλισμό θεωρείται ότι υπονοεί μια άρνηση της ελεύθερης βούλησης.
Η σύγχρονη θεώρηση του ντετερμινισμού και της ελεύθερης βούλησης δεν βλέπει τις δυο αυτές ιδέες σαν αλληλοαποκλειόμενες. Η θεώρηση αυτή άρχισε να σχηματοποιείται με επιχειρήματα όπως αυτά του Thomas Hobbes ( Leviathan , XXI ). O θεός είναι η υπέρτατη αιτία κάθε πράξης, υποστήριξε ο Hobbes , αλλά εφόσον ένα άτομο δεν υφίσταται την άσκηση σωματικής βίας προκειμένου να εκτελέσει μια πράξη, τότε η πράξη αυτή είναι ελεύθερη. Ο Hobbes εξέφρασε το επιχείρημα μάλλον ως ελευθερία έναντι αναγκαιότητας, παρά ως ελεύθερη έναντι εξωγενώς καθοριζόμενης βούλησης. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι η ακολουθία των αιτιών που οδηγούν ένα άτομο στο να πέσει από ένα γκρεμό εξαιτίας του ανέμου, οδήγησε σε ένα γεγονός που ήταν η αναγκαία συνέπεια μιας σειράς αιτιών. Ένα άτομο που πηδάει από έναν γκρεμό θα είχε επίσης μια σειρά από αιτίες που τον οδήγησαν σε αυτό, αλλά εάν το άτομο δεν κυνηγήθηκε από κανέναν και πήδηξε από τον γκρεμό χωρίς κανένα άμεσο υλικό παράγοντα που να τον υποχρέωσε να πηδήξει, τότε η πράξη είναι πράξη ελευθερίας.
Η θεωρία του Hobbes κάνει κάποια πρόοδο στη συμφιλίωση του υλισμού, του ντετερμινισμού και της ελεύθερης βούλησης, αλλά είναι μη ικανοποιητική. Ενώ εκφράζει το επιχείρημα ότι ο υλισμός και ο ντετερμινισμός δεν υπονοούν ότι οι άνθρωποι στερούνται κάθε μεταφυσικής ελευθερίας, δεν στρέφεται στο θέμα των ενδογενών καθοριστικών αιτιών. Είναι απίθανο ένας σύγχρονος υλιστής να έχει το επιχείρημα ότι ανεξάρτητα από τη νευροχημική κατάσταση κάποιου ατόμου, εάν το άτομο αυτό δεν σπρωχτεί ή κυνηγηθεί από έναν γκρεμό, αλλά πηδήξει, ας πούμε λόγω της ψευδαίσθησης ότι μπορεί να πετάξει, η πράξη αυτή είναι πράξη ελευθερίας.
Μια σύγχρονη οπτική, η οποία δεν βλέπει καμία σύγκρουση μεταξύ του να πιστεύεις στην ελεύθερη βούληση και στον υλισμό, θα εκφραζόταν με νευρολογικούς όρους. Το θέμα- κλειδί που προκύπτει από τη συζήτηση περί ελεύθερης βούλησης/ντετερμινισμού είναι το θέμα της ευθύνης για τις πράξεις κάποιου. Ωστόσο, η ευθύνη έχει τουλάχιστον δύο σημαντικά συστατικά: τον έλεγχο και την κατανόηση. Ακόμα και οι πρώτοι Χριστιανοί φιλόσοφοι όπως ο Αγ. Αυγουστίνος και ο Αγ. Θωμάς ο Ακινάτης, θεωρούσαν ότι τα βρέφη, τα μικρά παιδιά και οι τρελοί υστερούν σε έλεγχο και κατανόηση, αλλά δεν παρουσιάζουν έλλειψη της μεταφυσικής οντότητας που απαιτείται για τις ελεύθερες πράξεις. Είναι προφανής ανοησία να αποδίδεται ελεύθερη βούληση στα βρέφη, τα μικρά παιδιά ή στους τρελούς. Οι παραδοσιακοί libertarians θεωρούσαν ότι μόνο όταν ένα παιδί φτάσει «την ηλικία της λογικής», αποκτά ελεύθερη βούληση. Για αυτούς που ποτέ δεν κέρδισαν την ικανότητα της ενήλικης λογικής σκέψης, η ελεύθερη βούληση δεν θα έρθει ποτέ.
Όλες οι σκέψεις μας επιδοκιμασίας και κατηγορίας, τιμωρίας και ανταμοιβής, βασίζονται στην πίστη μας στην ανθρώπινη ευθύνη. Ένα άτομο που έχει έναν μη ανεπτυγμένο ή κατεστραμμένο εγκέφαλο ή κάποια νευροχημική διαταραχή, δεν είναι υπεύθυνο για τις σκέψεις ή τις πράξεις του εάν η κατάσταση προκαλεί ανικανότητα να τις αντιληφθεί ή να τις ελέγξει. Η ικανότητα κάποιου να ελέγξει τη συμπεριφορά του δεν είναι επαρκής προϋπόθεση για να θεωρηθεί υπεύθυνος για τις πράξεις του. Ένα πνευματικά άρρωστο ή καθυστερημένο άτομο ή ένα παιδί μπορεί να είναι ανίκανο να κατανοήσει τη φύση των ενεργειών του, παρόλο που είναι ικανό να ελέγξει τη συμπεριφορά του. Η ανικανότητα κάποιου να κατανοήσει τη φύση μιας πράξης, τον απαλλάσσει από την ευθύνη της πράξης, αν όχι και της συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να πηδήξει κατά λάθος από έναν γκρεμό, χωρίς να έχει την πρόθεση να αυτοκτονήσει. Μπορεί να είναι υπεύθυνος για το ότι πήδηξε από το γκρεμό, αλλά θα ήταν λάθος να ειπωθεί ότι αυτοκτόνησε εάν νόμιζε ότι μπορούσε να πετάξει και δεν σκόπευε να αυτοκτονήσει.
Εφόσον η εγκεφαλική ανάπτυξη και οι εγκεφαλικές βλάβες και διαταραχές πραγματοποιούνται σταδιακά, προκύπτει ότι η κατανόηση και ο έλεγχος των σκέψεων και πράξεων πραγματοποιείται σταδιακά. Στο ένα άκρο, ένα άτομο μπορεί να έχει ελάχιστο ή καθόλου έλεγχο των σκέψεων και πράξεών του. Ένα τέτοιο άτομο θα ήταν παραδειγματική περίπτωση της έλλειψης ελεύθερης βούλησης. Στο άλλο άκρο, ένα άτομο μπορεί να διαθέτει μια προφανή υπεράνθρωπη ικανότητα να ελέγχει τις σκέψεις και πράξεις του. Κάποιος με τέτοια αυτό-πειθαρχία θα ήταν το παράδειγμα του αληθινά ελεύθερου ανθρώπου με τη μεταφυσική έννοια του «ελεύθερου». Ο ισχυρισμός ότι για να είναι κάποιος πραγματικά ελεύθερος, πρέπει να μη δεσμεύεται από τους νόμους αιτίας- αποτελέσματος είναι παράλογος και περιττός. Είναι περιττό εξαιτίας των λόγων που μόλις δόθηκαν. Είναι παράλογο διότι προϋποθέτει ότι οι ελεύθερες πράξεις είναι αναίτιες πράξεις. Με βάση αυτή την αντίληψη, το μοναδικό ελεύθερο άτομο θα ήταν αυτό που δεν θα είχε καμία ιδέα για το ποια θα είναι η επόμενη σκέψη ή πράξη του. Ένα τέτοιο άτομο θα ήταν τόσο ανελεύθερο όσο μπορεί κανείς να φανταστεί.
Σήμερα, το επίκεντρο της διαμάχης γύρω από την ανθρώπινη ευθύνη βρίσκεται μάλλον στην ικανότητα ελέγχου των σκέψεων και πράξεων κάποιου, παρά στη μεταφυσική παρουσία ή απουσία μιας μη-φυσικής οντότητας με βούληση. Ο ντετερμινισμός συμβαδίζει με την «ελεύθερη βούληση», παρόλο που ο όρος θα έπρεπε να εγκαταλειφθεί προκειμένου να φανεί ότι το θέμα είναι η ικανότητα κάποιου να ελέγχει τις σκέψεις και τις πράξεις του. Αυτή η ικανότητα είναι ανεξάρτητη από την αλήθεια του υλισμού η του δυϊσμού. Πρέπει να ισχύουν συγκεκριμένες νευροφυσικές και νευροχημικές συνθήκες προτού κάποιος μπορέσει να απολαύσει την όποια ελευθερία για την οποία είναι ικανό το είδος μας. Η καλύτερη κατανόηση αυτών των θεμάτων δεν θα προέλθει από τη διαμάχη των παραδοσιακών φιλοσόφων και του ντετερμινισμού γύρω από την ελεύθερη βούληση. Οι νευροεπιστήμονες θα παρέχουν τη γνώση, και οι νευροφιλόσοφοι την κατανόηση.
Σχετικές καταχωρίσεις: ντετερμινισμός, δυϊσμός, μνήμη, νους, νατουραλισμός και ψυχή
Περισσότερες Πληροφορίες
Blackmore, Susan. Consciousness: An Introduction (Oxford University Press 2003).
Churchland, Patricia Smith. Neurophilosophy - Toward a Unified Science of the Mind-Brain (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1986).
Dennett, Daniel Clement (2004). Freedom Evolves. Penguin Books .
Dennett, Daniel Clement. Brainstorms: Philosophical Essays on Mind and Psychology (Montgomery, Vt.: Bradford Books, 1978).
Dennett, Daniel Clement. Consciousness explained illustrated by Paul Weiner (Boston : Little, Brown and Co., 1991).
Dennett, Daniel Clement. Kinds of minds : toward an understanding of consciousness (New York, N.Y. : Basic Books, 1996).
Dennett, Daniel Clement. Elbow room : the varieties of free will worth wanting (Cambridge, Mass. : MIT Press, 1984).
Hofstadter, Douglas R. and Daniel C. Dennett The mind's I: fantasies and reflections on self and soul (New York : Basic Books, 1981).
Pinker, Steven. How the Mind Works (W.W. Norton & Company, 1999).
Ryle, Gilbert. The Concept of Mind (New York: Barnes and Noble: 1949).
Sacks, Oliver W. An anthropologist on Mars : seven paradoxical tales (New York : Knopf, 1995).
Sacks, Oliver W. Awakenings , [1st. ed. in the U.S.] (Garden City, N.Y., Doubleday, 1974).
Sacks, Oliver W. The man who mistook his wife for a hat and other clinical tales (New York : Summit Books, 1985).
Sacks, Oliver W. A leg to stand on (New York : Summit Books, 1984).
Wegner, D.M. (2003). The Illusion of Conscious Will . Bradford Books.
|
