|
Η λεπίδα του Όκκαμ
" Pluralitas non est ponenda sine neccesitate " ή "
η πολλαπλότητα δεν πρέπει να προϋποτεθεί χωρίς ανάγκη". Τα λόγια αυτά ανήκουν στον μεσαιωνικό Άγγλο φιλόσοφο και Φραγκισκανό μοναχό Γουλιέλμο του Όκκαμ (
ca. 1285-1349). Όπως και πολλοί Φραγκισκανοί, έτσι και ο Γουλιέλμος ήταν μινιμαλιστής στη ζωή του, έχοντας σα πρότυπο μια ζωή μέσα στη φτώχια. Ο Γουλιέλμος αφορίστηκε από τον Πάπα Ιωάννη ΧΧΙΙ. Απάντησε με το να γράψει μια πραγματεία καταδεικνύοντας ότι ο Πάπας Ιωάννης ήταν αιρετικός.
Αυτό που είναι γνωστό σαν Λεπίδα του Όκκαμ (ή Ξυράφι του Όκκαμ) ήταν μια κοινή αρχή της μεσαιωνικής φιλοσοφίας και δεν προήλθε από τον Γουλιέλμο, αλλά επειδή τη χρησιμοποιούσε συχνά, το όνομα του συνδέθηκε ανεξίτηλα μαζί της. Είναι μάλλον απίθανο να εκτιμούσε ο Γουλιέλμος αυτά που έχουμε κάνει μερικοί στο όνομα του. Για παράδειγμα, οι άθεοι συχνά εφαρμόζουν τη Λεπίδα του Όκκαμ για να υποστηρίξουν τη μη-ύπαρξη του Θεού λέγοντας πως ο Θεός είναι μια περιττή υπόθεση. Μπορούμε να εξηγήσουμε τα πάντα χωρίς να υποθέτουμε το επιπλέον μεταφυσικό βάρος ενός Θείου Όντος.
Ο Γουλιέλμος χρησιμοποίησε την αρχή της περιττής πολλαπλότητας σε αντιπαραθέσεις πάνω στο μεσαιωνικό αντίστοιχο του Ψ. Για παράδειγμα, στο Τόμο ΙΙ του βιβλίου του
Commentary on the Sentences (σ.τ.μτφ: το Sentences, που σημαίνει Προτάσεις, είναι ένα βιβλίο του μεσαιωνικού φιλοσόφου Peter Abelard. Συνεπώς το Commentary on the Sentences είναι ο σχολιασμός του Γουλιέλμου πάνω στο βιβλίο του Abelard) στοχάζεται βαθέως πάνω στην ερώτηση για το "αν υπάρχουν λιγότερα είδη ανώτερων αγγέλων απ' ότι κατώτερων". Εφαρμόζοντας την αρχή ότι "η πολλαπλότητα δεν πρέπει να προϋποτεθεί χωρίς ανάγκη", απαντάει καταφατικά. Αναφέρει επίσης την ιδέα του Αριστοτέλη ότι "όσο πιο τέλεια είναι μια φύση, τόσο λιγότερα μέσα χρειάζεται για τη λειτουργία της". Η αρχή έχει χρησιμοποιηθεί από άθεους για να απορρίψουν την υπόθεση του Θεού-δημιουργού υπέρ της φυσικής εξέλιξης: Αν ένας τέλειος Θεός είχε δημιουργήσει το Σύμπαν, τότε τόσο το Σύμπαν όσο και τα συστατικά του θα ήταν πιο απλά. Ο Γουλιέλμος δεν θα ενέκρινε.
Υπηστήριξε όμως πως η φυσική θεολογία είναι αδύνατη. Η φυσική θεολογία χρησιμοποιεί μόνο τη λογική για να κατανοήσει το Θεό, εν αντιθέσει με την θεολογία εξ αποκαλύψεως που βασίζεται πάνω στις βιβλικές αποκαλύψεις. Σύμφωνα με τον Όκκαμ, η ιδέα του Θεού δεν μπορεί να προκύψει από την προφανή εμπειρία ή την προφανή λογική. Συνεπώς, το θεμέλιο όλης της θεολογίας είναι η πίστη. Πρέπει να σημειωθεί ότι αν και άλλοι μπορούν να εφαρμόσουν τη λεπίδα και να απορρίψουν ολόκληρο τον κόσμο των πνευμάτων, ο Όκκαμ δεν εφήρμοσε την αρχή της οικονομίας στα άρθρα της πίστης. Αν είχε κάνει κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είχε γίνει ένας Σοκιανιστής όπως ο
John Toland ( Christianity not Mysterious , 1696) και να "έκοβε" την Τριάδα σε Μονάδα και τη διπλή φύση του Χριστού σε μονή.
Ο Γουλιέλμος ήταν καπως μινιμαλιστής στη φιλοσοφία, υποστηρίζοντας το νομιναλισμό έναντι του πιο δημοφιλούς ρεαλισμού. Υποστήριζε δηλαδή ότι οι Γενικές Έννοιες (universals) δεν υπάρχουν έξω από το μυαλό. Οι Γενικές Έννοιες απλά είναι ονόματα που χρησιμοποιούμε για ν'αναφερθούμε σε ομάδες ατόμων και στις ιδιότητες των ατόμων. Οι ρεαλιστές ισχυρίζονται ότι όχι μόνο υπάρχουν ξεχωριστά άτομα και οι ιδέες μας για τα άτομα αυτά, αλλά υπάρχουν και οι Γενικές Έννοιες. Ο Όκκαμ πίστευε πως αυτή η πολλαπλότητα ήταν υπερβολική. Δεν χρειαζόμαστε Γενικές Έννοιες για να εξηγήσουμε τα πάντα. Για τους νομιναλιστές και τους ρεαλιστές, υπάρχει ο Σωκράτης και η ιδέα (έννοια) του Σωκράτη. Για τους ρεαλιστές υπήρχαν τέτοιες πραγματικότητες όπως το θνητόν του Σωκράτη, το ζωώδες του Σωκράτη κλπ. Δηλαδή, οποιαδήποτε ιδιότητα μπορεί ν' αποδωθεί στο Σωκράτη, έχει μια αντίστοιχη "πραγματικότητα", μια "Γενική Έννοια" ή είδος, όπως το έλεγε ο Πλάτωνας. Μπορεί να λεχθεί πως ο Γουλιέλμος ήταν σκεπτικός γι' αυτή τη σφαίρα της πολλαπλότητας που ονομαζόταν η σφαίρα των Γενικών Εννοιών. Δεν είναι απαραίτητη για τη λογική, την επιστημολογία ή τη μεταφυσική, οπότε γιατί να προϋποθέσουμε μια μη αναγκαία πολλαπλότητα; Ο Πλάτωνας και οι ρεαλιστές μπορεί να έχουν δίκιο. Ίσως να υπάρχει μια σφαίρα ειδών, πραγματικοτήτων Γενικών Ιδεών που είναι αιώνια, αμετάβλητα πρότυπα κάθε ξεχωριστού αντικειμένου. Αλλά δεν χρειάζεται να προϋποθέσουμε μια τέτοια σφαίρα για να εξηγήσουμε τα αντικείμενα, τις ιδέες μας ή τη γνώση. Το Είδος του Πλάτωνα είναι περιττό και παραπανήσιο επιστημολογικό και μεταφυσικό φορτίο.
Μπορούμε επίσης να πούμε ότι ο Επίσκοπος George Berkeley εφάρμοσε τη Λεπίδα του Όκκαμ για να απαλείψει την ουσία της ύλης σαν μια περιττή πολλαπλότητα. Σύμφωνα με τον Berkeley, χρειαζόμαστε μόνο τους νόες και τις ιδέες τους για να εξηγήσουμε τα πάντα. Ο Berkeley όμως, ήταν κάπως επιλεκτικός στη χρήση της Λεπίδας. Χρειαζόταν να προϋποθέσει το Θεό σαν το Νου που θ' άκουγε τον κρότο του δέντρου που πέφτει στο δάσος, όταν δεν είναι κανείς τριγύρω να τ' ακούσει. Όλα μπορούν να εξηγηθούν μόνο με τους νόες και τις ιδέες. Φυσικά αυτό οδηγεί στο σολιψισμό, την θεώρηση ότι υπάρχω μόνο εγώ και οι ιδέες μου, ή τουλάχιστον αυτά γνωρίζω ότι υπάρχουν. Από την άλλη, μπορεί να θεωρηθεί πως οι υλιστές εφαρμόζουν τη Λεπίδα για να απαλείψουν τους νόες συνολικά. Δεν χρειάζεται να προϋποθέσουμε την πολλαπλότητα των νόων και την πολλαπλότητα των εγκεφάλων.
Η Λεπίδα του Όκκαμ ονομάζεται επίσης και ως η αρχή της οικονομίας. Σήμερα συχνά ερμηνεύεται σαν " όσο πιο απλή η εξήγηση, τόσο το καλύτερο" ή " μην πολλαπλασιάζεις τις υποθέσεις χωρίς να είναι ανάγκη". Όπως και να 'χει, η Λεπίδα του Όκκαμ είναι μια αρχή που χρησιμοποιείται συχνά πέρα από την οντολογία π.χ. από φιλοσόφους της επιστήμης για να διαλέξουν μεταξύ θεωριών που έχουν ίδια ερμηνευτική ικανότητα. Όταν προτάσσεις κάποιους λόγους για να ερμηνεύσεις κάτι, μην προϋποθέτεις περισσότερα απ΄ αυτά που χρειάζονται. Ο Φον Νταίνικεν μπορεί να έχει δίκιο: οι αρχαίοι άνθρωποι όντως μπορεί να διδάχθηκαν την τέχνη και την τεχνική από εξωγήινους, αλλά δεν χρειάζεται να προϋποθέσουμε τις επισκέψεις εξωγήινων για να εξηγήσουμε τα κατορθώματα των αρχαίων. Γιατί να προϋποθέσουμε περιττές πολλαπλότητες; Ή, όπως θα το έλεγαν και σήμερα, μην κάνετε περισσότερες υποθέσεις απ' αυτές που χρειάζεται. Μπορούμε να προϋποθέσουμε τον αιθέρα για να εξηγήσουμε τη δράση από απόσταση, αλλά δεν χρειαζόμαστε τον αιθέρα για την εξηγήσουμε, οπότε γιατί να υποθέσουμε έναν αιθέριο αιθέρα;
Μπορεί να θεωρηθεί πως οι
Oliver W. Holmes και Jerome Frank εφάρμοσαν τη Λεπίδα του Όκκαμ για να υποστηρίξουν ότι δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως "Ο Νόμος". Υπάρχουν μόνο δικαστικές αποφάσεις· προσωπικές κρίσεις, το άθροισμα των οποίων μας δίνουν το νόμο. Για να μπερδέψουν τα πράγματα περισσότερο, αυτοί οι επιφανείς νομομαθείς ονόμασαν τη θεώρηση τους νομικό ρεαλισμό, αντι για νομικό νομιναλισμό.
Επειδή η Λεπίδα του Όκκαμ ονομάζεται μερικές φορές και αρχή της οικονομίας, κάποιοι δημιουργιστές έχουν ισχυριστεί ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να υποστηρίξει το δημιουργισμό έναντι της εξέλιξης. Και εδώ που τα λέμε, το να έχεις το Θεό να έχει δημιουργήσει τα πάντα, είναι αρκετά πιο απλό από την εξέλιξη που είναι μια αρκετά πολύπλοκη διαδικασία. Αλλά η Λεπίδα του Όκκαμ δεν λέει ότι όσο πιο απλή είναι μια υπόθεση, τόσο καλύτερα. Αν το έλεγε, τότε η Λεπίδα του Όκκαμ θα ήταν μια στομωμένη λεπίδα για έναν αδαή λαό.
Κάποιοι ακόμα, έχουν χρησιμοποιήσει τη Λεπίδα του Όκκαμ για να δικαιολογήσουν οικονομικές περικοπές, λέγοντας πως "οτιδήποτε μπορεί να γίνει με λιγότερα, γίνεται μάταια με περισσότερα". Αυτή η προσέγγιση μοιάζει να εφαρμόζει τη Λεπίδα στον εαυτό της, απαλείφοντας τη λέξη "υποθέσεις". Μπερδεύει επίσης τα πράγματα περισσότερο με το να συγχέει το "λιγότερα" με το "πιο ολιγάριθμα". Ο Όκκαμ ενδιαφερόταν για πιο ολιγάριθμες υποθέσεις, όχι για λιγότερα λεφτά.
Η πρωτότυπη αρχή (αρχή της οικονομίας) φαίνεται να προέρχεται από την πίστη στην ιδέα ότι η απλότητα είναι η ίδια η τελειότητα. Αυτή φαίνεται να είναι μια μεταφυσική προκατάληψη που μοιραζόμαστε με τους μεσαιωνικούς και τους αρχαίους Έλληνες. Γιατί, όπως και με αυτούς, οι περισσότερες διαφωνίες μας δεν είναι για την αρχή αυτή καθ' αυτήν, αλλά για το τι θεωρείται ως αναγκαίο. Για τους υλιστές, οι δυιστές πολλαπλασιάζουν τις πολλαπλότητες περιττά. Για τους δυιστές, το να προϋποθέτουμε ένα σώμα αλλά και ένα πνεύμα-νου, φαίνεται αναγκαίο. Για τους άθεους, το να προϋποθέτουμε το Θεό και τον κόσμο του υπερφυσικού, είναι το να προϋποθέτουμε περιττές πολλαπλότητες. Για τους θεϊστές, το να προϋποθέτουμε το Θεό, είναι αναγκαίο. Και πάει λέγοντας. Για τον Φον Νταίνικεν, ίσως τα γεγονότα να τον οδηγούν στο να προϋποθέτει τους εξωγήινους. Για άλλους, αυτοί οι εξωγήινοι είναι περιττές πολλαπλότητες. Στο τέλος, η Λεπίδα του Όκκαμ ίσως να μη λέει τίποτε άλλο παρά ότι για τους άθεους ο Θεός δεν είναι αναγκαίος, αλλά ότι για τους θεϊστές αυτό δεν είναι αλήθεια. Αν είναι έτσι, η αρχή δεν είναι πολύ χρήσιμη. Από την άλλη, αν η Λεπίδα του Όκκαμ σημαίνει ότι όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με δυο εξηγήσεις, μια απίθανη και μια πιθανή, ένα λογικό άτομο θα διάλεγε την πιθανή, τότε η αρχή φαίνεται περιττή γιατί είναι προφανής. Αλλά αν η αρχή είναι πραγματικά μια μινιμαλιστική αρχή, τότε φαίνεται να υπονοεί ότι όσο πιο πολύ απλουστεύουμε τα πράγματα, τόσο το καλύτερο (σ.τ.μτφ.: η ακριβής αγγλική φράση αναφέρει το reductionism. Δηλαδή εννοεί ότι απλουστεύουμε τα πράγματα ανάγωντας τα σε κάτι πιο βασικό-στοιχειώδες, όχι σε κάτι πιο απλό). Αν ισχύει κάτι τέτοιο, τότε η αρχή της οικονομίας θα ήταν καλύτερο να λέγεται το Σιδεροπρίονο του Όκκαμ, μιας και η κύρια χρήση της φαίνεται να είναι για να ξεκαθαρίζει την οντολογία.
Σχετικές καταχωρίσεις: ad hoc υπόθεση, ψυχρό διάβασμα, ενίσχυση από την κοινότητα, πόλωση επιβεβαίωσης, ελεγχόμενη μελέτη, φαινόμενο Placebo, post hoc συλλογιστική, πλάνη της παλινδρόμησης, επιλεκτική κρίση, αυταπάτη, υποκειμενική επιβεβαίωση, ανεκδοτολογικά πειστήρια και ευσεβείς πόθοι.
Περισσότερες Πληροφορίες
Hyman, Arthur and James J. Walsh, Philosophy in the Middle Ages 2nd ed. (Indianapolis: Hackett Publishing Co., 1973).
W.M. Thorburn, "The Myth of Occam's Razor," Mind 27:345-353 (1918).
|
